با آغاز قرن ۲۱، اکثر شهرهای جهان با افزایش جمعیت مواجه شدند و مردم برای رفاه بیشتر در زندگی خود متکی به شبکه پیچیده‌ای از نهادها، زیرساخت‌ها و اطلاعات می‌باشند. با وجود فشار‌های متعدد شهرها باید قادر به نجات و ارتقاء خود باشند.
به گزارش تابناک کردستان، این همان موقعیتی است که زندگی شهری را دچار چالش می‌نماید. این فشار‌ها شامل بحران غذا؛ آب یا تأمین انرژی؛ تغییرات آب و هوایی؛ بیماری‌های اپیدیمی؛ نوسانات اقتصادی؛ گسترش سریع شهرنشینی؛ تضاد اجتماعی؛ توریسم و سایر موارد میشود. ارزیابی ریسک و اقداماتی برای کاهش خطرات قابل پیش‌بینی صورت میگیرد و نقش بسیار مهمی در این زمینه بازی می‌کند، اما هنوز هم احتمال بروز فشار و حوادث پیش‌بینی نشده، امکان پذیر می‌باشد، مگر اینکه شهرهای ما انعطاف پذیر باشند؛ چرا که طیف وسیعی از شوک‌ها و تنش‌ها ممکن است باعث زوال یا سقوط شود و تأثیر آن عواقب اقتصادی وسیعی بر میلیون‌ها نفر از مردم داشته باشد.
مخاطرات طبیعی پتانسیل این را دارند که در نبود سیستم‌های تقلیل خطر، تبعات غیر قابل جبرانی را داشته باشند. این مسئله می‌تواند نشان دهنده خسارات بسیاری به زندگی مردم باشد و گویای این موضوع باشد که جوامع در مقابل سوانح طبیعی به قدر کافی فرآیند تابآوری لازم را بدست نیاوردهاند. در جوامع امروزی با توجه به رشد و گسترش شهرها در صورت بروز حوادث و مشکلات، اعم از مسائل و حوادث اجتماعی نظیر اعتراضات و آشوب‌های خیابانی جنگ یا حوادث طبیعی و یا هرگونه اتفاقی که موجب تخریب، ضرر و زیان تابآوری و طبع آن زیان‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی میشود، جوامع در صدد رفع آن بر می‌آیند و در این فرایند میزان بازگشتن به وضعیت تعادل و مدت زمان مورد نیاز برای این بازگشت بسیار حایز اهمیت است. شهر‌هایی که دارای چنین قابلیتی بوده و توانایی بازگشت به تعادل در کمترین زمان ممکن را دارند شهرتاب‌آور خوانده میشود. برای درک تابآوری مربوط به هر منطقه میبایست با مفاهیم، مبانی نظری و تجربیات پیش رو در عرصه جهانی آشنا بود تا به کمک آن بتوان مطالعه و پژوهش مبتنی بر واقعیات را به عمل آورد.
تاب آوری و ابعاد آن:
واژه تابآوری در اوایل قرن هفده میلادی از فعل لاتین “ Resilire” به معنای جهش و به حال خود بازگشتن وارد زبان انگلیسی شد. در سال ۱۹۷۳، هولینگ واژه «تابآوری» را به طور مشخص، وارد ادبیات تخصصی اکولوژی نمود. به باور هولینگ، تابآوری به عنوان راهی برای درک فشار‌های دینامیکی و غیر خطی جذب شده در زیست بوم و به صورت مقدار اختلالی که زیست بوم می‌تواند بدون ایجاد تغییرات عمده و اساسی در ساختار خود جذب کرده و پایدار باقی بماند، تعریف شده است. با گذر زمان تغییرات زیادی در مفهوم واژه تابآوری ایجاد گردیده است. اگرچه تفاسیر موجود برای این واژه، پیچیده و متنوع هستند؛ اما آنچه که مسلم است ارتباط نزدیک میان مفاهیم مخاطرات، تابآوری و محیط مصنوع وجود دارد. در این زمینه در نظر گرفتن تابآوری به عنوان توانایی سازمان‌دهی به تهدیدات ناشی از وقوع سوانح و همچنین توانایی جذب تنش‌ها و پایداری در برابر سوانح در عین حفظ کارایی اصلی مورد توجه ویژه است. بر این اساس می‌توان نتیجه گرفت که مشخصه بازگشتن به موقعیت و شرایط پیش از سانحه، همچنین بهبود بخشی به وضعیت آن در راستای توسعه هرچه بیشتر را در سیستم‌ها تابآوری می‌نامند. از سویی تابآوری را توانایی سیستم‌های محیط شهری برای پاسخگویی به تنش ناشی از سوانح و بازتوانی سریع پس از آن تعریف کرده‌اند. این توانایی و ظرفیت، شرایط ذاتی سیستم را شامل شده و جذب اثرات سانحه و کنار آمدن با واقعه را تسهیل می‌سازد. به طور کلی فرایند‌های تطبیقی پس از وقوع سانحه و توانایی سیستم برای سازمان‌دهی مجدد، تغییر، آموختن از تجارب و نحوه پاسخ گویی به تهدیدات نشانه‌هایی از تابآوری سیستم در برابر سوانح قلمداد می‌شوند.
• تابآوری اجتماعی- فرهنگی:
تابآوری اجتماعی به عنوان توانایی یک جامعه برای بازگشت به عقب و استفاده از منابع خودش برای ارزیابی تعریف شده است. تابآوری اجتماعی برای طراحی بر روی منابع داخلی و شایستگیهایش برای مدیریت تقاضاها، چالش‌ها و تغییرات مواجه شده در دوره فاجعه مستعد است. تیمرمن (۱۹۸۱) نیز مفهوم تابآوری جامعه را در ارتباط با مخاطره و سوانح به عنوان میزان ظرفیت یک سیستم یا بخشی از آن برای جذب حوادث مخاطره انگیز و بازتوانی سریع تعریف می‌کند.
• تابآوری اقتصادی:
در اقتصاد، تابآوری به معنای واکنش و سازگاری ذاتی افراد و جوامع در برابر مخاطرات و کاهش خسارات و زیان‌های بالقوه ناشی از مخاطرات تعریف میشود؛ به عبارت دیگر، تابآوری در حقیقت ظرفیت و توانایی یک جامعه در شروع دوباره فعالیت‌های اقتصادی بعد از یک بحران می‌باشد.
• تابآوری نهادی- سازمانی:
حکمروایی ساختار‌ها و فرآیند‌هایی است که جوامع به وسیله آنها در قدرت سهیم می‌شوند و اقدامات فردی و جمعی را تشکیل میدهند. حکمروایی شامل قوانین، مقررات، منازعات، مذاکرات، مداخلات، رفع تعارض، انتخابات، مشاوره‌های عمومی، مخالفت‌ها و دیگر فرآیند‌های تصمیم گیری میشود. حکومت کردن، تنها دیدگاه دولت برای حکمروایی کردن نیست؛ بلکه از تعاملات عوامل مختلف پدید می‌آید، نظیر بخش خصوصی و سازمان‌های غیر سودده. می‌توان رسماً از طریق معیار‌ها یا تعاملات دقیق و یا حتی از طریق تأثیرگذاری بر برنامه‌های زمانی و ایجاد ساختار‌هایی که در آنها، تصمیم گیری کرده و دسترسی به منابع را تعیین می‌کنند، نهادسازی نمود. تلقی ما از حکمروایی خوب، دارا بودن ویژگی‌هایی چون، عدالت اجتماعی، مشارکت حداکثری، نمایندگی، سنجش، پاسخگویی، تفویض قدرت و ویژگی‌هایی سازمانی نظیر چندلایه و چند کانونی بودن است. پتانسیل یک جامعه در مدیریت تابآوری، به عوامل، شبکههای اجتماعی و نهادها، بستگی دارد.
• تابآوری کالبدی- محیطی:
آلن وبریانت در ۲۰۱۰، برک وکامپنلا در ۲۰۰۶، کاتر و همکاران در ۲۰۰۸ و تیلیو و همکاران در ۲۰۱۱ به نقش تعیین کننده کاربری‌های شهری در تقلیل اثرات سوء سانحه و همچنین تاب‌آور ساختن شهر در برابر خطرات ناشی ازسوانح اشاره کرده‌اند. تعیین کاربری‌های همسان در کنار هم به گونه‌ای که در زمان بروز سانحه، مشکل‌زا نباشند و همچنین مشخص کردن فضا‌های باز چند عملکردی در درون بافت متراکم محلات مسکونی در شهرها، باعث افزایش تابآوری شهری در برابر سوانح می‌گردد. علاوه بر این، وجود دسترسی‌های مناسب در سطح شهرها، طراحی بافت شهر به گونه‌ای که از نفوذ پذیری بالایی برخوردار باشد، در زمان بروز سانحه مخصوصا زمین‌لرزه‌ها که امکان ریزش جداره‌ها و مسدود شدن مسیر‌ها وجود دارد، در افزایش و کاهش میزان تابآوری شهرها نقش مهمی ایفا می‌کنند.
معیارهای کلیدی تابآوری شهری:
➢ توانمندی:
یک سیستم باید از مقاومت کافی در مقابل تغییرات و اختلالات برخوردار باشد، توانمندی یک سیستم میزان تحمل تأثیرات مخاطرات توسط آن سیستم است، بدون اینکه صدمات قابل ملاحظه‌ای ایجاد کنند، یا باعث از بین رفتن عملکرد شود.
➢ ظرفیت پنهان یا مازاد:
با ایجاد ظرفیت مازاد در یک سیستم، در صورت قطع یکی از ارتباطات داخلی آن در هنگام بحران، ظرفیت مازاد می‌تواند در جذب موج‌های ناگهانی کمک کند. چندین سیستم شهری می‌توانند عملکرد‌های مشابهی را عرضه کنند و در صورت از کار افتادگی یک سیستم، خدمات قابل تعویضی را فراهم آورد. وقتی ظرفیت مازاد از بین برود آسیب پذیری شهری نیز افزایش می‌یابد.
تنوع و انعطاف‌پذیری:
یک سیستم منعطف کمک می‌کند که با جذب شوک‌ها و یا بحران‌ها، در مسیری قدم بردارد که از انهدام سیستم جلوگیری کند؛ به علاوه با ایجاد تنوع عملکردی و با استفاده از تجهیزاتی با عملکرد‌های چندگانه می‌تواند در مقابل شوک‌ها دوام بیاورد.
➢ پاسخگویی:
یک سیستم باید توانایی پاسخ سریع به اختلالات را داشته باشد. پاسخ سریع به اختلالات و یا به عبارتی شفافیت دادهها و تنظیم سریع آنها می‌تواند به حفظ عملکرد سیستم کمک کند.
➢ هماهنگی و یادگیری:
یادگیری از تجارب گذشته، پاسخ به آنها و جلوگیری از تکرار اشتباهات باعث میشود تصمیمات آتی مطلوبی گرفته شود.
معیار‌ها و شاخص‌های تاب آوری:
ابعاد
طبقه
متغیر
تابآوری اجتماعی
سرمایه آموزشی
نسبت درصد جمعیت با انواع سطوح آموزشی
سن
درصد جمعیت غیر کهنسال
دسترسی به حمل و نقل
درصد جمعیت دارای وسیله نقلیه
ظرفیت ارتباطی
درصد جمعیت دارای تلفن
زبان
درصد جمعیتی که به زبان دوم صحبت می‌کنند
نیازهای ویژه
درصد جمعیت بدون ناتوانی ذهنی، فیزیکی و حسی
پوشش سلامت
درصد جمعیت با پوشش بیمه سلامت
تابآوری اقتصادی
سرمایه مربوط به مسکن
درصد مالکیت مسکن
اشتغال
درصد شاغلان
درآمد و برابری
ضریب جینی
وابستگی اشتغال به یک بخش
درصد جمعیت غیرشاغل در کشاورزی، شیلات، جنگلداری و صنایع
اشتغال
درصد مشارکت نیروی کار زنان
اندازه تجارت
نسبت تجارت‌های بزرگ به کوچک
دسترسی به سلامت
تعداد پزشکان در هر ۱۰۰۰۰ نفر جمعیت
تابآوری نهادی
تقلیل خطر
درصد جمعیت تحت پوشش توسط برنامه تقلیل مخاطرات اخیر
پوشش سیل
درصد خانه‌های پوشش داده شده
خدمات شهری
درصد هزینه‌های شهرداری برای آتش، پلیس و ...
تقلیل خطر
درصد جمعیت مشارکت کننده
مراکز تصمیم گیری
تعداد دولت‌ها و ناحیه‌های خاص
تجربه سوانح قبلی
تعداد بیمه‌نامه‌های سوانح پرداخت شده
تقلیل خطر و ارتباط اجتماعی
درصد جمعیت پوشش داده شده توسط برنامه‌های شهروندی
تقلیل خطر
درصد جمعیت در مناطق پرخطر
تابآوری زیرساحتی
نوع مسکن
درصد واحدهای مسکونی که خانه‌های کم دوام نیستند
ظرفیت پناهگاه
درصد واحدهای اجاره‌ای خالی
ظرفیت درمانی
تعداد تخت بیمارستان در هر ۱۰۰۰۰ نفر جمعیت
پتانسیل دسترسی / تخلیه
مسافت شریان‌های اصلی
قدمت مسکن
درصد واحدهای مسکونی
نیازهای اسکان
تعداد هتلها/ متل‌ها در مایل مربع
بازیابی
تعداد مدارس عمومی در مایل مربع
سرمایه جامعه
دلبستگی به مکان
مهاجرت بین‌المللی خالص
دلبستگی به مکان
درصد جمعیت متولد شده در همان منطقه
مشغولیت سیاسی
درصد مشارکت رأی دهنده در انتخابات
سرمایه اجتماعی- مذهب
تعداد پیروان مذهب در هر ۱۰۰۰۰ نفر
درگیری- سرمایه اجتماعی
تعداد سازمان‌های مدنی بر هر ۱۰۰۰۰ نفر جمعیت
سرمایه اجتماعی- مشاوره
تعداد سازمان‌های مشاوره در هر ۱۰۰۰۰ نفر جمعیت
ابتکار با کارآفرین
درصد جمعیت شاغل در بخش کارآفرینی
مفهوم تابآوری و آسیب پذیری:
به نظر بسیاری از محققان مدیریت سوانح، تابآوری و آسیبپذیری دو مفهوم کلیدی از مطالعات مخاطرات طبیعی هستند. سطحی از خسارات است که یک عضو یا گروهی از اعضا، افراد، سازهها، اجناس، خدمات یا سرمایه‌های اجتماعی تجربه خواهند نمود. آسیبپذیری در بازه ۰ (عدم آسیبپذیری) تا (از بین رفتن کامل) تعریف میشود.
آسیبپذیری عبارت است از: عواملی که شانس یک جامعه را برای توانایی تطابق با یک سانحه افزایش می‌دهد. تمامی قسمت‌های یک جامعه نسبت به مخاطرات آسیبپذیر نیستند، ولی اکثریت نسبت به برخی درجات مخاطره، آسیبپذیری دارند. آسیبپذیری دو بعد دارد: حساسیت و تابآوری.
✓ حساسیت: عواملی از یک جامعه را در نظر میگیرد که به یک مخاطره اجازه میدهند تا یک سانحه را به وجود آورد، برای مثال زندگی در یک محوطه مخاطرهآمیز.
✓ تابآوری: توانایی یک جامعه جهت تحمل صدمات وارد شده از سوانح است و شامل تمام عواملی است که اجازه میدهند یک جامعه امکان پاسخگویی و عادی سازی در مقابل سوانح را داشته باشد. به نظر میرسد آسیبپذیری معکوس تابآوری است و به نوعی آسیبپذیری همان عدم تابآوری است.
نتیجه:
با وجود اینکه بیش از سه دهه از تجارب ارزشمند تحقیق جمعی در مورد مفهوم تابآوری می‌گذرد، اما هنوز هم برای افراد در حوزه‌های مختلف معانی متفاوتی دارد. بسیاری از تناقصات موجود بر سر معنای تابآوری از تمایلات شناختی، روش‌های متدولوژیک و تفاوت‌های مفهومی بنیادی موجود و همینطور دیدگاه‌هایی که بر تحقیق در سیستم‌های اکولوژیکی، اجتماعی یا ترکیی از هر دو تمرکز می‌کنند، ناشی میشود. نتیجه حاصل یک فرهنگ مبهم معنایی و رویکرد‌هایی برای درک تابآوری نسبت به شوک‌های خارجی یا مخاطرات طبیعی است.
به علت ماهیت چند وجهی تاب آوری که شامل ابعاد اکولوژیکی، اقتصادی، نهادی و اجتماعی است، بحث پیرامون این رویکرد، نیازمند توجه به ابعاد مختلف و تأثیرگذار بر آن می‌باشد؛ لذا شاخص‌های ارائه شده در ابعاد تابآوری باید به صورت همه جانبه در مطالعات مربوط به تابآوری، مدنظر قرار گیرد تا پوشش دهنده مسئله باشد.
تابآوری در سطوح مختلف از جهانی و ملی تا خانواده و شخصی می‌تواند رخ دهد. تابآوری یک تلاش یک زمانه که بتواند رویکردی را افزایش دهد نیست، بلکه یک فرآیند در حال جریان جامعه است که از ترکیب رویکرد‌های جامعه، حاصل میشود. تابآوری فقط مقاوم یا سرسخت بودن در برابر فشار‌ها یا سوانح نیست، بلکه فرصت‌هایی را نشان می‌دهد که فشار‌ها یا سوانح بر حسب ترکیب مجدد فرآیند‌ها و ساختارهای تکامل یافته نوآوری سیستم و بروز خط سیر‌های جدید، پدیدار شود.
تابآوری به دو دلیل قابل بررسی است. اول اینکه، چون آسیبپذیری سیستم‌های اجتماعی و تکنولوژیکی به طور کامل قابل پیش‌بینی نیست. دوم اینکه، مردم و دارایی‌ها در شهرهای تاب‌آور باید در مواجهه با حوادث بهتر عمل کنند. یکی از مزایای برنامه‌ریزی برای تابآوری شهرها این است که نیازی به تمرکز بر روی یک الگوی خاص فرم شهری یا توسعه شهری نمی‌باشد. تابآوری به دلیل تأکید بر شرایط خاص شهرها و برنامه‌های توسعه، قابل انعطاف و انطباق با شرایط گوناگون است. این موضوع سبب میشود که خلاقیت فکری برای اندیشیدن به راه‌های گوناگون کسب تابآوری به وقوع پیوسته، بدون اینکه در چارچوب خاصی محدود شود؛ بنابراین یک تعریف مفید برای بهبود توانایی جامعه جهت بدست آوردن کارکرد بعد از سانحه، باید مفاهیم مرکزی ذیل را در خود داشته باشد:
▪ تابآوری ویژگی ذاتی و پویای جامعه است که در کل زندگی جامعه وجود دارد و بطور بالقوه می‌تواند به شکل مطلق یا با حداقل تغییر، در تعیین تابآوری جامعه قابل تشخیص باشد.
▪ سازگاری در مرکز این ویژگی قرار دارد و می‌تواند در واکنش یا در پذیرش یک سانحه اتفاق بیفتد.
▪ هر سازگاری باید جامعه را بهبود بخشد و منجر به فرایند مثبتی (خط سیر مثبت) برای جامعه نسبت به حالت بعد از تجربه سانحه شود. این می‌تواند با در نظر گرفتن سطح کارکرد جامعه بعد از سانحه بهتر تشخیص داده شود.
▪ تابآوری باید در حالتی که امکان انجام پیش‌بینی‌های مفید درباره توانایی جامعه برای بازیابی بعد از سوانح را فراهم کند، تعریف شود. این کار، جوامع را قادر می‌سازد که تابآوری خود را ارزیابی و در صورت لزوم برای بهبود آن وارد عمل شوند.
دکتر سیروان بهرامی
تاب آوری و ابعاد آن:
واژه تابآوری در اوایل قرن هفده میلادی از فعل لاتین “ Resilire” به معنای جهش و به حال خود بازگشتن وارد زبان انگلیسی شد. در سال ۱۹۷۳، هولینگ واژه «تابآوری» را به طور مشخص، وارد ادبیات تخصصی اکولوژی نمود. به باور هولینگ، تابآوری به عنوان راهی برای درک فشار‌های دینامیکی و غیر خطی جذب شده در زیست بوم و به صورت مقدار اختلالی که زیست بوم می‌تواند بدون ایجاد تغییرات عمده و اساسی در ساختار خود جذب کرده و پایدار باقی بماند، تعریف شده است. با گذر زمان تغییرات زیادی در مفهوم واژه تابآوری ایجاد گردیده است. اگرچه تفاسیر موجود برای این واژه، پیچیده و متنوع هستند؛ اما آنچه که مسلم است ارتباط نزدیک میان مفاهیم مخاطرات، تابآوری و محیط مصنوع وجود دارد. در این زمینه در نظر گرفتن تابآوری به عنوان توانایی سازمان‌دهی به تهدیدات ناشی از وقوع سوانح و همچنین توانایی جذب تنش‌ها و پایداری در برابر سوانح در عین حفظ کارایی اصلی مورد توجه ویژه است. بر این اساس می‌توان نتیجه گرفت که مشخصه بازگشتن به موقعیت و شرایط پیش از سانحه، همچنین بهبود بخشی به وضعیت آن در راستای توسعه هرچه بیشتر را در سیستم‌ها تابآوری می‌نامند. از سویی تابآوری را توانایی سیستم‌های محیط شهری برای پاسخگویی به تنش ناشی از سوانح و بازتوانی سریع پس از آن تعریف کرده‌اند. این توانایی و ظرفیت، شرایط ذاتی سیستم را شامل شده و جذب اثرات سانحه و کنار آمدن با واقعه را تسهیل می‌سازد. به طور کلی فرایند‌های تطبیقی پس از وقوع سانحه و توانایی سیستم برای سازمان‌دهی مجدد، تغییر، آموختن از تجارب و نحوه پاسخ گویی به تهدیدات نشانه‌هایی از تابآوری سیستم در برابر سوانح قلمداد می‌شوند.
• تابآوری اجتماعی- فرهنگی:
تابآوری اجتماعی به عنوان توانایی یک جامعه برای بازگشت به عقب و استفاده از منابع خودش برای ارزیابی تعریف شده است. تابآوری اجتماعی برای طراحی بر روی منابع داخلی و شایستگیهایش برای مدیریت تقاضاها، چالش‌ها و تغییرات مواجه شده در دوره فاجعه مستعد است. تیمرمن (۱۹۸۱) نیز مفهوم تابآوری جامعه را در ارتباط با مخاطره و سوانح به عنوان میزان ظرفیت یک سیستم یا بخشی از آن برای جذب حوادث مخاطره انگیز و بازتوانی سریع تعریف می‌کند.
• تابآوری اقتصادی:
در اقتصاد، تابآوری به معنای واکنش و سازگاری ذاتی افراد و جوامع در برابر مخاطرات و کاهش خسارات و زیان‌های بالقوه ناشی از مخاطرات تعریف میشود؛ به عبارت دیگر، تابآوری در حقیقت ظرفیت و توانایی یک جامعه در شروع دوباره فعالیت‌های اقتصادی بعد از یک بحران می‌باشد.
• تابآوری نهادی- سازمانی:
حکمروایی ساختار‌ها و فرآیند‌هایی است که جوامع به وسیله آنها در قدرت سهیم می‌شوند و اقدامات فردی و جمعی را تشکیل میدهند. حکمروایی شامل قوانین، مقررات، منازعات، مذاکرات، مداخلات، رفع تعارض، انتخابات، مشاوره‌های عمومی، مخالفت‌ها و دیگر فرآیند‌های تصمیم گیری میشود. حکومت کردن، تنها دیدگاه دولت برای حکمروایی کردن نیست؛ بلکه از تعاملات عوامل مختلف پدید می‌آید، نظیر بخش خصوصی و سازمان‌های غیر سودده. می‌توان رسماً از طریق معیار‌ها یا تعاملات دقیق و یا حتی از طریق تأثیرگذاری بر برنامه‌های زمانی و ایجاد ساختار‌هایی که در آنها، تصمیم گیری کرده و دسترسی به منابع را تعیین می‌کنند، نهادسازی نمود. تلقی ما از حکمروایی خوب، دارا بودن ویژگی‌هایی چون، عدالت اجتماعی، مشارکت حداکثری، نمایندگی، سنجش، پاسخگویی، تفویض قدرت و ویژگی‌هایی سازمانی نظیر چندلایه و چند کانونی بودن است. پتانسیل یک جامعه در مدیریت تابآوری، به عوامل، شبکههای اجتماعی و نهادها، بستگی دارد.
• تابآوری کالبدی- محیطی:
آلن وبریانت در ۲۰۱۰، برک وکامپنلا در ۲۰۰۶، کاتر و همکاران در ۲۰۰۸ و تیلیو و همکاران در ۲۰۱۱ به نقش تعیین کننده کاربری‌های شهری در تقلیل اثرات سوء سانحه و همچنین تاب‌آور ساختن شهر در برابر خطرات ناشی ازسوانح اشاره کرده‌اند. تعیین کاربری‌های همسان در کنار هم به گونه‌ای که در زمان بروز سانحه، مشکل‌زا نباشند و همچنین مشخص کردن فضا‌های باز چند عملکردی در درون بافت متراکم محلات مسکونی در شهرها، باعث افزایش تابآوری شهری در برابر سوانح می‌گردد. علاوه بر این، وجود دسترسی‌های مناسب در سطح شهرها، طراحی بافت شهر به گونه‌ای که از نفوذ پذیری بالایی برخوردار باشد، در زمان بروز سانحه مخصوصا زمین‌لرزه‌ها که امکان ریزش جداره‌ها و مسدود شدن مسیر‌ها وجود دارد، در افزایش و کاهش میزان تابآوری شهرها نقش مهمی ایفا می‌کنند.
معیارهای کلیدی تابآوری شهری:
➢ توانمندی:
یک سیستم باید از مقاومت کافی در مقابل تغییرات و اختلالات برخوردار باشد، توانمندی یک سیستم میزان تحمل تأثیرات مخاطرات توسط آن سیستم است، بدون اینکه صدمات قابل ملاحظه‌ای ایجاد کنند، یا باعث از بین رفتن عملکرد شود.
➢ ظرفیت پنهان یا مازاد:
با ایجاد ظرفیت مازاد در یک سیستم، در صورت قطع یکی از ارتباطات داخلی آن در هنگام بحران، ظرفیت مازاد می‌تواند در جذب موج‌های ناگهانی کمک کند. چندین سیستم شهری می‌توانند عملکرد‌های مشابهی را عرضه کنند و در صورت از کار افتادگی یک سیستم، خدمات قابل تعویضی را فراهم آورد. وقتی ظرفیت مازاد از بین برود آسیب پذیری شهری نیز افزایش می‌یابد.
تنوع و انعطاف‌پذیری:
یک سیستم منعطف کمک می‌کند که با جذب شوک‌ها و یا بحران‌ها، در مسیری قدم بردارد که از انهدام سیستم جلوگیری کند؛ به علاوه با ایجاد تنوع عملکردی و با استفاده از تجهیزاتی با عملکرد‌های چندگانه می‌تواند در مقابل شوک‌ها دوام بیاورد.
➢ پاسخگویی:
یک سیستم باید توانایی پاسخ سریع به اختلالات را داشته باشد. پاسخ سریع به اختلالات و یا به عبارتی شفافیت دادهها و تنظیم سریع آنها می‌تواند به حفظ عملکرد سیستم کمک کند.
➢ هماهنگی و یادگیری:
یادگیری از تجارب گذشته، پاسخ به آنها و جلوگیری از تکرار اشتباهات باعث میشود تصمیمات آتی مطلوبی گرفته شود.
معیار‌ها و شاخص‌های تاب آوری:
ابعاد
طبقه
متغیر
تابآوری اجتماعی
سرمایه آموزشی
نسبت درصد جمعیت با انواع سطوح آموزشی
سن
درصد جمعیت غیر کهنسال
دسترسی به حمل و نقل
درصد جمعیت دارای وسیله نقلیه
ظرفیت ارتباطی
درصد جمعیت دارای تلفن
زبان
درصد جمعیتی که به زبان دوم صحبت می‌کنند
نیازهای ویژه
درصد جمعیت بدون ناتوانی ذهنی، فیزیکی و حسی
پوشش سلامت
درصد جمعیت با پوشش بیمه سلامت
تابآوری اقتصادی
سرمایه مربوط به مسکن
درصد مالکیت مسکن
اشتغال
درصد شاغلان
درآمد و برابری
ضریب جینی
وابستگی اشتغال به یک بخش
درصد جمعیت غیرشاغل در کشاورزی، شیلات، جنگلداری و صنایع
اشتغال
درصد مشارکت نیروی کار زنان
اندازه تجارت
نسبت تجارت‌های بزرگ به کوچک
دسترسی به سلامت
تعداد پزشکان در هر ۱۰۰۰۰ نفر جمعیت
تابآوری نهادی
تقلیل خطر
درصد جمعیت تحت پوشش توسط برنامه تقلیل مخاطرات اخیر
پوشش سیل
درصد خانه‌های پوشش داده شده
خدمات شهری
درصد هزینه‌های شهرداری برای آتش، پلیس و ...
تقلیل خطر
درصد جمعیت مشارکت کننده
مراکز تصمیم گیری
تعداد دولت‌ها و ناحیه‌های خاص
تجربه سوانح قبلی
تعداد بیمه‌نامه‌های سوانح پرداخت شده
تقلیل خطر و ارتباط اجتماعی
درصد جمعیت پوشش داده شده توسط برنامه‌های شهروندی
تقلیل خطر
درصد جمعیت در مناطق پرخطر
تابآوری زیرساحتی
نوع مسکن
درصد واحدهای مسکونی که خانه‌های کم دوام نیستند
ظرفیت پناهگاه
درصد واحدهای اجاره‌ای خالی
ظرفیت درمانی
تعداد تخت بیمارستان در هر ۱۰۰۰۰ نفر جمعیت
پتانسیل دسترسی / تخلیه
مسافت شریان‌های اصلی
قدمت مسکن
درصد واحدهای مسکونی
نیازهای اسکان
تعداد هتلها/ متل‌ها در مایل مربع
بازیابی
تعداد مدارس عمومی در مایل مربع
سرمایه جامعه
دلبستگی به مکان
مهاجرت بین‌المللی خالص
دلبستگی به مکان
درصد جمعیت متولد شده در همان منطقه
مشغولیت سیاسی
درصد مشارکت رأی دهنده در انتخابات
سرمایه اجتماعی- مذهب
تعداد پیروان مذهب در هر ۱۰۰۰۰ نفر
درگیری- سرمایه اجتماعی
تعداد سازمان‌های مدنی بر هر ۱۰۰۰۰ نفر جمعیت
سرمایه اجتماعی- مشاوره
تعداد سازمان‌های مشاوره در هر ۱۰۰۰۰ نفر جمعیت
ابتکار با کارآفرین
درصد جمعیت شاغل در بخش کارآفرینی
مفهوم تابآوری و آسیب پذیری:
به نظر بسیاری از محققان مدیریت سوانح، تابآوری و آسیبپذیری دو مفهوم کلیدی از مطالعات مخاطرات طبیعی هستند. سطحی از خسارات است که یک عضو یا گروهی از اعضا، افراد، سازهها، اجناس، خدمات یا سرمایه‌های اجتماعی تجربه خواهند نمود. آسیبپذیری در بازه ۰ (عدم آسیبپذیری) تا (از بین رفتن کامل) تعریف میشود.
آسیبپذیری عبارت است از: عواملی که شانس یک جامعه را برای توانایی تطابق با یک سانحه افزایش می‌دهد. تمامی قسمت‌های یک جامعه نسبت به مخاطرات آسیبپذیر نیستند، ولی اکثریت نسبت به برخی درجات مخاطره، آسیبپذیری دارند. آسیبپذیری دو بعد دارد: حساسیت و تابآوری.
✓ حساسیت: عواملی از یک جامعه را در نظر میگیرد که به یک مخاطره اجازه میدهند تا یک سانحه را به وجود آورد، برای مثال زندگی در یک محوطه مخاطرهآمیز.
✓ تابآوری: توانایی یک جامعه جهت تحمل صدمات وارد شده از سوانح است و شامل تمام عواملی است که اجازه میدهند یک جامعه امکان پاسخگویی و عادی سازی در مقابل سوانح را داشته باشد. به نظر میرسد آسیبپذیری معکوس تابآوری است و به نوعی آسیبپذیری همان عدم تابآوری است.
نتیجه:
با وجود اینکه بیش از سه دهه از تجارب ارزشمند تحقیق جمعی در مورد مفهوم تابآوری می‌گذرد، اما هنوز هم برای افراد در حوزه‌های مختلف معانی متفاوتی دارد. بسیاری از تناقصات موجود بر سر معنای تابآوری از تمایلات شناختی، روش‌های متدولوژیک و تفاوت‌های مفهومی بنیادی موجود و همینطور دیدگاه‌هایی که بر تحقیق در سیستم‌های اکولوژیکی، اجتماعی یا ترکیی از هر دو تمرکز می‌کنند، ناشی میشود. نتیجه حاصل یک فرهنگ مبهم معنایی و رویکرد‌هایی برای درک تابآوری نسبت به شوک‌های خارجی یا مخاطرات طبیعی است.
به علت ماهیت چند وجهی تاب آوری که شامل ابعاد اکولوژیکی، اقتصادی، نهادی و اجتماعی است، بحث پیرامون این رویکرد، نیازمند توجه به ابعاد مختلف و تأثیرگذار بر آن می‌باشد؛ لذا شاخص‌های ارائه شده در ابعاد تابآوری باید به صورت همه جانبه در مطالعات مربوط به تابآوری، مدنظر قرار گیرد تا پوشش دهنده مسئله باشد.
تابآوری در سطوح مختلف از جهانی و ملی تا خانواده و شخصی می‌تواند رخ دهد. تابآوری یک تلاش یک زمانه که بتواند رویکردی را افزایش دهد نیست، بلکه یک فرآیند در حال جریان جامعه است که از ترکیب رویکرد‌های جامعه، حاصل میشود. تابآوری فقط مقاوم یا سرسخت بودن در برابر فشار‌ها یا سوانح نیست، بلکه فرصت‌هایی را نشان می‌دهد که فشار‌ها یا سوانح بر حسب ترکیب مجدد فرآیند‌ها و ساختارهای تکامل یافته نوآوری سیستم و بروز خط سیر‌های جدید، پدیدار شود.
تابآوری به دو دلیل قابل بررسی است. اول اینکه، چون آسیبپذیری سیستم‌های اجتماعی و تکنولوژیکی به طور کامل قابل پیش‌بینی نیست. دوم اینکه، مردم و دارایی‌ها در شهرهای تاب‌آور باید در مواجهه با حوادث بهتر عمل کنند. یکی از مزایای برنامه‌ریزی برای تابآوری شهرها این است که نیازی به تمرکز بر روی یک الگوی خاص فرم شهری یا توسعه شهری نمی‌باشد. تابآوری به دلیل تأکید بر شرایط خاص شهرها و برنامه‌های توسعه، قابل انعطاف و انطباق با شرایط گوناگون است. این موضوع سبب میشود که خلاقیت فکری برای اندیشیدن به راه‌های گوناگون کسب تابآوری به وقوع پیوسته، بدون اینکه در چارچوب خاصی محدود شود؛ بنابراین یک تعریف مفید برای بهبود توانایی جامعه جهت بدست آوردن کارکرد بعد از سانحه، باید مفاهیم مرکزی ذیل را در خود داشته باشد:
▪ تابآوری ویژگی ذاتی و پویای جامعه است که در کل زندگی جامعه وجود دارد و بطور بالقوه می‌تواند به شکل مطلق یا با حداقل تغییر، در تعیین تابآوری جامعه قابل تشخیص باشد.
▪ سازگاری در مرکز این ویژگی قرار دارد و می‌تواند در واکنش یا در پذیرش یک سانحه اتفاق بیفتد.
▪ هر سازگاری باید جامعه را بهبود بخشد و منجر به فرایند مثبتی (خط سیر مثبت) برای جامعه نسبت به حالت بعد از تجربه سانحه شود. این می‌تواند با در نظر گرفتن سطح کارکرد جامعه بعد از سانحه بهتر تشخیص داده شود.
▪ تابآوری باید در حالتی که امکان انجام پیش‌بینی‌های مفید درباره توانایی جامعه برای بازیابی بعد از سوانح را فراهم کند، تعریف شود. این کار، جوامع را قادر می‌سازد که تابآوری خود را ارزیابی و در صورت لزوم برای بهبود آن وارد عمل شوند.
دکتر سیروان بهرامی
منبع: تابناک