به گزارش
تابناک یزد طي سال‌هاي اخير توفان‌هاي گرد و غبار در خاورميانه و علي‌الخصوص در صحاري عربستان و عراق اثرات زيانبار زيادي را براي كشورمان به‌همراه داشته كه دامنه آن تا شهرهاي بزرگ هم كشيده شده است. هم‌اكنون بيش از ۲۲استان درگير اين بحران هستند و يكي از دلايل عمده فاجعه خشكيدگي جنگل‌هاي ارزشمند بلوط در غرب كشور محسوب مي‌شود؛ ريزگردها از سال۸۰ تا امروز ميهمان ما بوده‌اند و طي اين مدت، تعداد وقوع اين پديده ۱۵برابر بيشتر شده است. وسعت خسارات اين پديده تنها محدود به تهديد اراضي كشاورزي، صنعتي و... نبوده بلكه با مختل كردن زندگي عادي شهروندان آشكارا تبديل به يك تهديد جدي زيست محيطي شده و گاه واكنش افكار عمومي را به‌دنبال داشته است.
منشا ريزگردها
براساس بررسي‌هاي صورت گرفته، علت وقوع پديده ريزگردها داراي دو منشا داخلي و منطقه‌يي است، بخشي از علت بروز اين پديده را بايد در بزرگ‌ترين صحراي ماسه‌يي جهان به‌نام رب‌الخالي كه در كشورهاي عربستان‌سعودي، يمن و امارات متحده عربي استقرار يافته است جست‌وجو كرد. اين بيابان كاملا عاري از پوشش گياهي بوده و طي سال‌هاي اخير به‌دليل وقوع خشكسالي‌هاي پياپي، پوشش گياهي اندك آن نيز از ميان رفته است ازسوي ديگر تالاب‌هاي جنوب عراق و تالاب بزرگ هورالعظيم و هورالهويزه كه در دهه۱۹۷۰ مساحت آنها به ۲۰۰هزار كيلومتر مربع مي‌رسيد، براساس عكس‌هاي ماهواره‌يي و اعلام برنامه محيط‌زيست سازمان ملل (يونپ) مساحت آن در سال ۲۰۰۱ميلادي به ۷درصد مساحت اوليه كاهش يافته است. بين‌النهرين به‌دليل خشك شدن به يك منبع عظيم خاك رسي تبديل شده كه ذرات آن تا چند هزار متر بالا مي‌رود و شعاع گسترده‌يي به ابعاد ۴هزار كيلومتر را دربر مي‌گيرد، به همين ترتيب پيش از اين كانون‌هاي توليد گرد و غبار در عراق، پنج كانون بود كه در سال‌هاي اخير به ۴۸كانون رسيده است، ازسوي ديگر مديريت غلط منابع آب، كنترل آب در سرشاخه‌هاي دجله و فرات توسط تركيه، رها شدن اراضي كشاورزي در اين منطقه و سرانجام احداث بي‌رويه سدهاي داخلي و نيز خشك كردن هورالعظيم با فشار شركت نفت براي اكتشاف منابع نفتي تازه دست به دست هم داده و بر معضل گردوغبار دامن زده است. در برخي استان‌ها نظير يزد نيز اراضي بياباني و كانون‌هاي حساس به فرسايش بادي منشا داخلي ريزگردها محسوب مي‌شوند اما به گفته كارشناسان فقط ۲۰درصد ريزگردها منشا داخلي داشته و بيش از ۸۰درصد داراي منشا خارج از كشور هستند.
ريزگردها و امنيت
بحران ريزگردها را مي‌توان به‌مثابه تهديدي براي امنيت زيست‌محيطي و ملي تلقي كرد، به گمان بسياري از محققان در نظام بين‌الملل كنوني، امنيت چهره سنتي و نظامي خود را از دست داده و بعدي غيرنظامي يافته است، مخاطرات زيست‌محيطي و ازجمله ريزگردها ديگر تنها بحران طبيعي نيستند بلكه مي‌توانند طيفي از تبعات و بحران‌هاي امنيتي را به‌دنبال داشته باشند. چالش‌هاي عمده نظير كمبود آب، انهدام محيط‌زيست و گسترش بيابان‌ها، نطفه آشوب‌هاي سياسي و اجتماعي در آينده محسوب خواهند شد، پديده ريزگردها در بهمن ماه۹۳ در خوزستان منجر به چند تجمع اعتراض‌آميز مقابل استانداري شد و حتي در ميان برخي جريان‌هاي سياسي به‌صورت تسويه‌حساب‌هاي سياسي نمود يافت و در شبكه‌هاي اجتماعي رنگ و بوي عمدتا اعتراضي نسبت به ناتواني دولت يافت، نشريه ديده‌بان امنيتي ملي در شماره اسفند۹۳ خود مي‌نويسد از اين پس مسائل زيست‌محيطي در جريان تحولات اجتماعي و سياسي وارد شده و اين امكان را دارد كه در اندازه مسائل امنيتي و سياسي نمود يابد. در بعد خارجي نيز باوجود آنكه ايران براي حل مشكل ريزگردها نياز به همكاري و پيگيري دولت‌هاي منطقه ازجمله عراق دارد هم‌اكنون اين كشور درگير جنگ داخلي است و فقدان حاكميت دولت اين كشورها بر تمام سرزمين خود به عامل ناامني در حوزه زيست‌محيطي منجر شده است.
ريزگردها و ديپلماسي
چنانكه گفته شد منشا بخش عمده‌يي از ريزگردهاي ورودي به ايران، كشور عراق است و ساير كشورها نيز نظير عربستان، تركيه، كويت و سوريه نيز سهمي از ريزگردها دارند. تاكنون مرجعي بين‌المللي وارد حل مساله ريزگردها نشده و هيچ معاهده الزام‌آوري ميان كشورهاي منطقه براي مهار ريزگردها منعقد نشده است. آمادگي ايران براي حل معضل ريزگردها موضوعي است كه بارها در نشست‌هاي منطقه‌يي ازسوي مسوولان مورد تاكيد قرار گرفته است، در همين زمينه، ايران اعلام آمادگي كرده تمام تجهيزات انساني و فني خود را دراختيار ديگر كشورها قرار دهد. اينها برخي مواضع ايراد شده در كارگروه اجلاس منطقه‌يي مقابله با بحران گرد و غبار بود كه مهرماه۱۳۸۹ و با حضور وزراي محيط‌زيست كشورهاي عراق، تركيه، سوريه، قطر و ايران در تهران برگزار شد، بحران ريزگردها همچنين طيفي از رايزني‌ها و سفر گروه‌هاي كاري به‌ويژه ميان كشورهاي ايران و عراق را به‌دنبال داشته است. با نخستين سفر رييس وقت سازمان حفاظت محيط‌زيست كشور در جولاي۲۰۰۸ (۱۳۸۷) به عراق مقدمات لازم براي امضاي تفاهمنامه دو جانبه در ژانويه۲۰۰۹ در تهران فراهم شد، در همين راستا معاون وزير محيط‌زيست عراق نيز در راس يك هيات كارشناسي در سال۲۰۱۰ (مرداد ماه۱۳۸۹) از فعاليت‌هاي انجام شده در زمينه مقابله با بيابانزايي در ايران بازديد كرد. وي در يك نشست خبري همچنين گفت اين كشور نياز به سه ميليارد دلار براي مهار گرد و غبار دارد. وي خاطرنشان كرد حفظ محيط‌زيست در كنار تامين امنيت، ارائه خدمات و تامين برق جزو اولويت‌هاي چهارم دولت عراق است.
ادامه مذاكرات منطقه‌يي درخصوص غلبه بر بحران ريزگردها به نشست تهران در سپتامبر۲۰۱۰ (مهرماه ۱۳۸۹) باز مي‌گردد. وزيران محيط‌زيست پنج كشور ايران، عراق، تركيه، سوريه و قطر با امضاي تفاهمنامه‌يي در اجلاس منطقه‌يي مديريت بحران پديده گرد و غبار كه به ميزباني تهران برگزار شد متعهد شدند ظرف پنج سال اين پديده را رفع كنند كه عملا تاكنون اين اتفاق نيفتاده است. معاون رييس‌جمهور و رييس سازمان حفاظت محيط‌زيست ايران نيز در يك نشست خبري با تاكيد بر اينكه اين سند بايد ساختاري براي اجرا داشته باشد، گفت: امروز مهم‌ترين مساله اجماع منطقه‌يي براي وادار كردن كشورهاي منشا كانون گرد و غبار به تصميمات گرفته شده است. ما بايد كشورها و مجامع بين‌المللي را درگير اين موضوع كنيم و براي اجراي طرح در يك ميليون هكتار از زمين‌هاي عراق نيز در حال پيگيري هستيم كه طرف عراقي بايد با تامين مبلغ يك‌ميليارد و ۲۰۰ميليون دلاري، اجراي اين طرح را محقق سازد. در دولت جديد و در نخستين جلسه شوراي عالي محيط‌زيست كشور موضوع ريزگردها مطرح شد و در آذرماه ۱۳۹۲ معصومه ابتكار، رييس سازمان محيط‌زيست در حاشيه مراسم استقبال رسمي از نوري‌المالكي نخست‌وزير عراق، خواستار اجراي تفاهمنامه دو جانبه و اجراي قرارهاي تفاهمنامه‌هاي چندجانبه، سازمان منطقه‌يي و پيگيري اين موضوعات از طريق آن سازمان و ايجاد صندوق منطقه‌يي شد، با پيگيري‌هاي به عمل آمده سند اجرايي شدن تفاهمنامه ايران و عراق كه در سفر بهمن‌ماه ۱۳۹۲ رييس سازمان حفاظت محيط‌زيست به عراق منعقد شده بود به امضاي كامران علي حسن قائم‌‌مقام وزير محيط‌زيست عراق و سعيد متصدي معاون محيط‌زيست انساني سازمان حفاظت محيط‌زيست ايران رسيد كه در آن با بيان اهميت مديريت هوا و گردوغبار براي ۲كشور، ابراز اميدواري كرد كه به‌زودي گام‌هاي عملي براي مهار ريزگردها در منطقه ۲۰۰هكتاري در نزديكي كربلا و ساير مناطق برداشته شود و همين موضوع آغاز همكاري‌هاي منطقه‌يي و بين‌المللي براي حل و كنترل پديده گردوغبار شود. در سفر اخير وزير محيط‌زيست عراق به تهران (ارديبهشت۹۴) پيشنهاد شكل‌گيري و ساماندهي ساختار فني و مالي براي مقابله با پديده گرد و غبار و توفان‌هاي شن با مشاركت تمامي كشورهاي آسياي غربي به رهبري يونپ مطرح و مقرر شد با تشكيل كميته دايم همكاري‌هاي زيست‌محيطي ميان دو كشور و تفويض مسووليت نظارت به نمايندگان دو كشور در اين كميته، موضوع گرد و غبار و راه‌حل‌هاي پيش رو براي رفع اين بحران به‌طور ويژه مورد پيگيري قرار گيرد.