سید غلامرضا فلسفی  کارشناس سواد رسانه‌ای و سواد خبری مطلبی با عنوان «سواد رسانه‌ای دیجیتال؛ با ارزش‌ترین مهارت در عصر دیجیتال» در اختیار شفقنا رسانه قرار داد که در ادامه می خوانید…

تنوع و تولید انبوه اطلاعات همراه با رشد و توسعه شبکه‌های ارتباط رقومی (دیجیتالی)، زیست‌بوم ارتباطی انسان را وارد مرحله‌ای جدید از حیات کرده است. در این زیست‌بوم، تولیدکنندگان محتوا تولیدات خود را به شیوه برخط و از طریق مجراهای رسانه‌ای جدید با اولی دانستن آن‌ها نسبت به رسانه‌های سنتی توزیع می‌کنند. با این اوصاف و نظر به بالندگی نسل‌ جوان در دنیای «اول دیجیتال»، داشتن حداقلِ توانمندی در حوزه سواد رِسانه‌ای دیجیتال[1] نه‌تنها در زندگی روزمره، بلکه در محیط کار امری محتوم و ضروری است.

سواد رسانه‌ای دیجیتال به‌طور دقیق همان چیزی است که در عنوانش هویداست: ترکیب لایه‌های سواد دیجیتالی با سواد رسانه‌ای؛ به‌عبارت‌دیگر سوادی نوین مرکب از ویژگی‌های چندوجهی سواد رسانه‌ای و قابلیت‌های فناورانه سواد دیجیتالی. جوان امروزی برای داشتن سواد رسانه‌ای دیجیتال باید در مصرف انتقادی و تولید خلاقانه محتوای چندرسانه‌ای با استفاده از فناوری‌های دیجیتال توانمند شود.

تأثیر رسانه‌های اجتماعی، فناوری و منابع برخط بر مخاطبان شبکه‌ای بسیار زیاد و اجتناب‌ناپذیر است. بر این مبنی و با افزایش اتکا به فناوری، سواد رسانه‌ای دیجیتال ارزشمندترین ابزار برای یادگیری مادام‌العمر آنان محسوب می‌شود.

سواد رسانه‌ای دیجیتال

برای هر شخص مهم است که به فهمی بنیادی از نحوه عملکرد رسانه و شیوه تشخیص گزارش‌های صحیح و صادقانه دست یابد. امروزه مخاطبان شبکه‌ای اخبار را به‌طور صرف از طریق روزنامه‌ها دنبال نمی‌کنند بلکه گزارش‌های برخط بر بستر رسانه‌های اجتماعی و البته همچنان تلویزیون در این زمینه بسیار موردتوجه و محل رجوع‌اند.

شناخت منابع متکثر کسب اطلاعات و اخبار و آگاهی و اشراف بر فناوری دسترسی، گردآوری و اشتراک‌گذاری محتوا بسیار مهم است. این درک فناورانه از آنجایی اهمیتی مضاعف می‌یابد که امروزه شاهد تولید محتواهایی به مدد فناوری جعل ژرف[2] هستیم که مولود هوش مصنوعی[3] محسوب ‌شده و به حد کافی شناسایی رسانه‌های جعلی و فرسته‌های خبری آن‌ها را دچار تعب و پیچیدگی می‌کند تا جایی که به‌طورمعمول از منابع و محتوای واقعی، غیرقابل تشخیص و تفکیک‌اند.[4]

سواد رسانه‌ای دیجیتال مخاطبان شبکه‌ای را قادر می‌سازد تا مهارت‌ها، دانش و فهمی درست برای بهره‌مندی حداکثری از فرصت‌های عرضه‌شده در قالب خدمات ارتباطی مرسوم و نوین به‌کارگیرند. مضاف آن‌که داشتن سواد مرتبط با رسانه‌های دیجیتال به مخاطبان شبکه‌ای کمک می‌کند که ضمن مدیریت محتوا و ارتباطات، از خود و خانواده خود در برابر خطرات بالقوه مرتبط با بهره‌مندی از این خدمات صیانت کنند.[5]

حال چگونه باید به شناسایی این چالش مبادرت کرد و با آن به مقابله پرداخت؟ از منظر اجتماعی باید با رویکردی از بالا به پایین با موضوع مواجه شد. نقطه عزیمت، مدارس و شیوه‌های تربیت و یادگیری فرزندانمان است. برنامه‌های درسی به نحوی باید تغییر کنند که منعکس‌کننده نیازهای امروز و فردا برای تحلیل و درک رسانه و مجموعه‌های داده پیچیده ناظر به حوزه اشتغال محسوب شوند.

آموزش، حرکت در مسیر حل معضل

گسترش فناوری‌های دیجیتال تغییر بنیادین در ماهیت زیست‌بوم نیروی کار را به دنبال دارد که این مهم صنایع را در دنیا با واقعیت کمبود مهارت‌های سواد رسانه‌ای دیجیتال مواجه می‌کند. برطرف شدن این چالش‌ها مستلزم پذیرش راه‌حل‌هایی بدیع است که با تغییر برنامه درسی و به‌تبع آن تغییر رویه آموزش سنتی از دوره ابتدایی بُروز و تا سطح رابطه کارگر/کارمند و کارفرما ظهور پیدا می‌کند.

این جهت‌گیری حائز اهمیت است چراکه خط‌مشی آموزش باید بر یاری‌رساندن به والدین و دانش آموزان جهت انجام یادگیری در خانه، افزایش توانمندی در حوزه سواد رسانه‌ای دیجیتال و تقویت ساختارهای آموزش دیجیتال تأکید کند. این قابلیت که چگونه می‌توان از داده‌های موجود برای تحقیق درباره یک موضوع استفاده کرد و در تعاقب، شیوه ارائه و به تصویر کشیدن آن مهارتی اساسی است.

فقدان آموزش دیجیتال در حال حاضر به یک عدم تعادل آشکار بین مهارت‌های فنی از یک‌سو و نیروی کار موجود از سوی دیگر انجامیده است. البته تصریح می‌شود که مهارت‌های سخت‌افزاری شامل به‌کارگیری ابزاریِ فناوری، تنها یک‌روی سکه است و روی دیگر آن عبارت است از موضوعاتی چون اخلاق در فناوری و تحلیل بی‌طرفانه اخبار و پژوهش‌ها؛ این‌که محتواها از کجا آمده‌اند، جهت‌گیریشان چگونه است و آیا با حسن نیت تولیدشده‌اند یا خیر.

بهره‌مندی مناسب از فناوری

وزارت دیجیتال، فرهنگ، رسانه و ورزش انگلستان (DCMS)[6] در اوایل سال 2022 قوانین و مشوق‌هایی در حمایت از فناوری و برای اطمینان از تمرکز مستمر بر نوآوری در حوزه‌های دیجیتال اعلام کرد که این حوزه‌ها عبارت بودند از تبلیغات برخط اخلاق‌مدار، توسعه راهبرد داده ملیِ بریتانیا و تأمل بر نتایج حاصل از بررسی وضعیت کلی بازار رسانه‌های خبری با تأکید بر روزنامه‌نگاری دیجیتال که متضمن راهبرد سواد رسانه‌ای دیجیتال است.

نیکی مورگان[7] عضو حزب محافظه‌کار مجلس اعیان که وزیر وقت وزارتخانه مذکور در دوران نخست‌وزیری بوریس جانسون[8] بود طی گزارشی در خصوص ارزیابی از اجرای مقررات مزبور ناظر بر ظرفیت‌های فنی فناوری، آشکارا تصریح می‌کند که «اگر فناوری به معنای تام کلمه به انقیاد انسان درآید، نیرویی عظیم برای نیل به کامیابی محسوب می‌شود».

در این میان هوش مصنوعی از جمله فناوری‌هایی است که به‌طور مستقیم به تقویت تلاش‌ها در حوزه سواد رسانه‌ای دیجیتال یاری می‌رساند. این فناوری قادر است:

• محتوا را از منابع معتبر و منحصربه‌فرد در سراسر گیتی تجمیع کند
• موضوعات را در مسائل مورد مطالعه ارزش‌گذاری و دسته‌بندی کند
• نقل‌قول‌ها را برجسته کند و نتایج را در قالبی ساده و سلیس نمایش دهد
• افراد، مکان‌ها، سازمان‌ها و شرکت‌ها و موضوعات موردعلاقه ذی‌نفعان را به‌طور دقیق تشخیص دهد و برچسب‌گذاری کند

البته لازم به تأکید است که هوش مصنوعی باید بر ستون اخلاق استوار شود فلذا برای اطمینان از حصول نتایجی عاری از تعصب باید از گروهی متنوع از برنامه‌نویسان در این زمینه بهره برد.

سواد رسانه‌ای دیجیتال در دی اِن اِی انسان قرن 21 مأوا دارد. در آن هنگام که مجال بهره‌مندی از اطلاعات و فناوری جهت یافتن، سنجیدن، خلق کردن و آنگاه به اشتراک گذاردن اطلاعات فرامی‌رسد انسان عصر دیجیتال در جایگاهی رفیع و بی‌همتا قرار می‌گیرد. البته مخاطب شبکه‌ای در همان هنگام که از هوش مصنوعی برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها جهت کاهش فشار بر روی نیروی کار انسانی مدد می‌گیرد باید به یاد آورد که به‌کارگیری آن فناوری خود مستلزم تعالی در بستر زمان و اخلاق است.

در عصر دیجیتال که با کم‌سوادی گسترده رسانه‌ای در حوزه دیجیتال مواجهیم باید شایستگی‌ها و توانمندی‌های فردی شهروندان افزایش یابد تا فهم داده‌های جعلی و کارکرد آن‌ها برایشان هویدا شود. برای انجام این مهم باید به ماشین‌ها اجازه داد تا در درک و تفسیر بهتر اخبار و داده‌ها به مخاطبان شبکه‌ای کمک کنند و موجد سوادی پرمایه‌تر شوند به‌نحوی‌که با تکیه بر و احساس قدرت ناشی از آن، بیش‌ازپیش مبتنی بر آگاهی و واقعیت تصمیم اتخاذ کنند.

*این نوشتار ترجمه آزاد خلاصه مقاله‌ای با عنوان Digital media literacy: The most valuable skill for the digital age است که در سال 2022 منتشر شد.

[1] Digital media literacy

[2] Deepfake

[3] Artificial Intelligence (AI)

[4] https://fa.shafaqna.com/?p=1364476

[5] www.ofcom.org.uk/research-and-data/media-literacy-research/approach

[6] www.gov.uk/government/organisations/department-for-digital-culture-media-sport

[7] Nicky Morgan

[8] Boris Johnson